۱. مقدمه: چرا جراحی فک؟

جراحی فک یا به عبارت دقیق‌تر «جراحی ارتوگناتیک» (orthognathic surgery) زمانی پیشنهاد می‌شود که ساختار فک و فک پایین/بالا دچار ناهنجاری شود و تأثیر جدی بر عملکرد جویدن، صحبت کردن، ظاهر و حتی تنفس داشته باشد. در بسیاری از موارد، وضعیت فک، موقعیت زبان، فضای راه هوایی و هماهنگی بین اجزای فک و دهان می‌تواند تنفس و خواب شبانه را تحت تأثیر قرار دهد.

در این مطلب، پس از بررسی اصول جراحی، به‌ویژه روی تأثیرات جراحی فک بر تنفس، اختلالات راه هوایی، خروپف و خواب متمرکز می‌شویم، سپس مزایا، ریسک‌ها، مراحل آماده‌سازی و مراقبت‌های بعد از عمل را مرور می‌کنیم.

۲. ارتباط ساختار فک و راه هوایی

ساختار فک‌ها، موقعیت فک پایین، فک بالا، زبان، حلق و بینی با یکدیگر همبستگی دارند؛ زمانی که فک پایین عقب‌تر باشد، احتمال دارد زبان به سمت عقب متمایل شود و فضای پشت حلق را کاهش دهد. این کاهش فضا می‌تواند منجر شود به:

• خروپف شبانه
• افزایش احتمال آپنه خواب انسدادی (Obstructive Sleep Apnea – OSA)
• تنفس دهانی مزمن
• کاهش کیفیت خواب و خستگی روزانه

مطالعات نشان داده‌اند که تغییر موقعیت فک می‌تواند حجم راه هوایی فوقانی (upper airway volume) را تحت تأثیر قرار دهد.  به عنوان مثال، در مطالعه‌ای آمده است: «جراحی ارتوگناتیک همراه با حرکت رو به جلوی فک منجر به افزایش حجم راه هوایی شد».

۳. انواع جراحی فک مرتبط با راه هوایی

در عمل جراحی ارتوگناتیک، ممکن است فک بالا (ماگزیلا)، فک پایین (ماندیبولا) یا هر دو جابه‌جا شوند. برخی از روش‌های رایج به شرح زیر هستند:

• جابه‌جایی فک بالا (Maxillary advancement) – که می‌تواند عمق حفره بینی و فضای جلوی زبان را افزایش دهد.
• جابه‌جایی فک پایین به جلو (Mandibular advancement) – این حرکت کمک می‌کند تا زبان کمتر به سمت عقب متمایل شود و راه هوایی پایینی بازتر شود.
• جراحی هردو فک (Bimaxillary or maxillomandibular advancement – MMA) – حرکت همزمان فک بالا و پایین که بیشترین تأثیر را بر بازکردن راه هوایی دارد.
• جراحی عقب‌بردن فک پایین (Mandibular setback) – در برخی بیماران با پروگناتیسم (فک جلو آمده) انجام می‌شود، ولی این نوع ممکن است راه هوایی را کاهش دهد و باید با احتیاط انجام شود.

۴. تأثیر جراحی فک بر تنفس و اختلالات خواب

در این بخش، به صورت تفکیک‌شده تأثیرات مثبت و برخی موارد هشداردهنده را بررسی می‌کنیم.

۴.۱. تأثیرات مثبت

بسیاری از بیمارانی که جراحی ارتوگناتیک انجام داده‌اند، تغییرات زیر را در تنفس و خواب تجربه کرده‌اند:

• افزایش حجم راه هوایی: هنگامی که فک به جلو حرکت می‌کند، فضای پشت زبان بیشتر شده و احتمال انسداد کاهش می‌یابد.
• کاهش خروپف: باز شدن مسیرهای تنفسی سبب می‌شود لرزش بافت‌های نرم که موجب خروپف می‌شوند، کاهش یابد.
• بهبود تنفس از راه بینی: برخی بیماران پس از جراحی دیگر مجبور نیستند همیشه از دهان تنفس کنند.
• بهبود کیفیت خواب: کاهش وقفه‌های تنفسی، بهبود اشباع اکسیژن، و خواب عمیق‌تر.
• بهبود عملکرد ورزشی و تحمل تنفس در فعالیت‌های سنگین: وقتی تنفس عملکردی‌تر شود، کارایی بدن نیز افزایش می‌یابد.

۴.۲. هشدارها و موارد احتیاط

هرچند نتایج مثبت بسیاری گزارش شده‌اند، اما چند نکته مهم وجود دارد:

• در جراحی عقب‌بردن فک پایین (setback) ممکن است حجم راه هوایی کاهش یابد و در بیماران با ریسک بالا (مانند سن بالا، چاقی، میزان عقب‌بردن زیاد) احتمال ابتلا به آپنه خواب افزایش یابد.
• افزایش حجم راه هوایی همیشه برابر با بهبود کامل کیفیت زندگی نیست. در یک مطالعه آمده است که تغییرات حجم هوایی با بهبود کیفی بیمار ارتباط معنی‌داری نداشت.بنابراین، برنامه‌ریزی دقیق، ارزیابی راه هوایی پیش از عمل، و همکاری بین جراح فک، ارتودنتیست و متخصص خواب بسیار مهم است.

۵. چگونه برای جراحی فک آماده شویم؟

برای دستیابی به نتیجه مطلوب در تنفس و کاهش عوارض، آماده‌سازی زیر ضروری است:

• ارزیابی بالینی کامل: شامل سابقه تنفس، خروپف، خواب، معاینه فک و دهان، عکس‌های رادیولوژی یا سی‌بی‌سی‌تی (CBCT)، بررسی راه هوایی.
• مشاوره با متخصص خواب: در صورت وجود شک به آپنه خواب یا خروپف شدید، ممکن است پلی‌سومنوگرافی (Sleep study) انجام شود.
• ارتودنسی مقدماتی: غالباً پیش از جراحی، درمان ارتودنسی برای آماده‌سازی دندان‌ها انجام می‌شود تا جویدن و بایت بعد از عمل بهتر شود.
• برنامه‌ریزی جراحی سه‌بعدی: پیشرفت‌های تکنولوژی (۳D-قیمت‌گذاری، شبیه‌سازی راه هوایی) به جراح کمک می‌کند تا وضعیت راه هوایی را قبل از عمل پیش‌بینی کند.
• بهبود سبک زندگی: وزن سالم، ترک سیگار، کنترل بیماری‌های زمینه‌ای (مانند دیابت، فشار خون) می‌تواند ریسک‌های جراحی را کاهش دهد.

۶. روند عمل جراحی و دوره بهبودی

در این قسمت، به مراحل عمومی عمل و نکات بعد از عمل می‌پردازیم:

۶.۱. روند عمل

در اتاق عمل، جراح فک با توجه به برنامه‌ریزی، فک بالا یا پایین یا هر دو را باز کرده، استخوان را بریده، جابه‌جا کرده و با صفحات و پیچ ثابت می‌کند. سپس ارتودنسی تکمیلی ممکن است بعد از عمل انجام شود.

۶.۲. دوره بهبودی

• در روزهای ابتدایی، تورم، کبودی و احساس فشار طبیعی است.
• ممکن است رژیم غذایی نرم یا مایعات برای چند هفته لازم باشد.
• بسته به نوع عمل، ممکن است چند هفته تا چند ماه زمان برای بازگشت کامل به فعالیت‌های معمول نیاز باشد.
• نکته مهم: در این دوره، تنفس از راه بینی جهت بهبود بهتر است و استفاده از دستگاه‌های کمکی یا ارتودنسی تکمیلی ادامه پیدا می‌کند.

۷. مزایای بلندمدت و تأثیرات پایدار

اگر جراحی به درستی انجام شده باشد، مزایای زیر را می‌توان انتظار داشت:

• تنگی راه هوایی کمتر و تنفس راحت‌تر حتی در خواب
• خروپف کاهش یافته یا حذف شده
• کاهش یا حذف وابستگی به دستگاه‌های CPAP در افراد دارای آپنه خواب
• بهبود سطح اکسیژن خون هنگام خواب
• افزایش کیفیت زندگی، کاهش خستگی روزانه و بهبود تمرکز
• در بسیاری از بیماران، ظاهر بهبود یافته فک و چهره که علاوه بر جنبه زیبایی، اعتمادبه‌نفس را نیز ارتقاء می‌دهد.

۸. چه کسانی کاندیدای مناسب هستند؟

کاندیدای مناسب برای جراحی فک با تمرکز بر تنفس کسانی هستند که:

• دارای ناهنجاری فک (مانند عقب بودن فک پایین، جلو بودن فک بالا یا فک پایین، کراس‌بایت شدید، باز بودن بایت) هستند.
• مشکلات تنفسی، خروپف شدید، یا تشخیص آپنه خواب دارند.
• پس از درمان‌های غیرجراحی (مانند دستگاه‌های دهانی، ارتودنسی معمولی) هنوز مشکل راه هوایی دارند.
• از نظر سلامت عمومی وضعیت قابل قبول دارند (مثلاً وزن معقول، بدون بیماری شدید زمینه‌ای غیرقابل کنترل).

با این حال، هر مورد باید به‌صورت فردی توسط تیم درمانی بررسی شود، زیرا جراحی فک صرفا برای تنفس نیست بلکه باید با هدف کلی عملکرد فک، زیبایی و سلامت انجام شود.

۹. خطرات و عوارض ممکن

همانند هر عمل جراحی بزرگ، جراحی فک ممکن است با ریسک‌هایی همراه باشد که باید پیش از تصمیم‌گیری بدانید:

• خونریزی، عفونت، گیر کردن پیچ یا صفحه بعد از عمل
• بی‌حسی موقت یا دائمی (به ویژه در ناحیه چانه یا لب پایین) به دلیل آسیب به عصب‌ها
• حرکت یا پس‌رفتن فک (Relapse) که ممکن است نیاز به اصلاح بعدی داشته باشد
• تغییرات غیرمنتظره در راه هوایی که در برخی موارد کاهش حجم راه هوایی را به دنبال دارد (مثلاً جراحی عقب‌بردن فک پایین)؛ بنابراین برنامه‌ریزی دقیق ضرورت دارد.
• دوره طولانی‌مدت بهبودی و نیاز به همکاری بیمار در رعایت توصیه‌ها و رژیم غذایی